Heel haar indrukwekkende loopbaan was actrice Els Dottermans verbonden aan theatergezelschappen, ensembles die steevast hun stempel drukten op het kunstenlandschap. Tot ze in september 2018 onvrijwillig voor het zelfstandigenstatuut koos. En ze is niet alleen. Het aantal acteurs in vaste loondienst bij gezelschappen daalt drastisch. Ensembles verdwijnen en langetermijncontracten zijn passé. Freelancers maken vandaag de dienst uit. Hoe komt dat en wat zijn de voor- en nadelen van een vaste betrekking? De grande dame van de Vlaamse bühne getuigt over deze wending in haar leven en haar doorstart als zelfstandige.

Wil je op de hoogte gehouden worden van nieuwe artikels in dit magazine? Schrijf je in op onze nieuwsbrief!

Els Dottermans

Wie is Els Dottermans?

  • °1964
  • studeerde aan de Studio Herman Teirlinck
  • was achtereenvolgens verbonden aan de Blauwe Maandag Compagnie, het Toneelhuis en het NTGent
  • werkte mee aan tal van tv-programma’s als Moeder, waarom leven wij?, Het Peulengaleis, Loslopend Wild, De Luizenmoeder,…
  • is zelfstandig freelance actrice sinds 2018

Je hebt er een intens 2018 op zitten.

Het was even schrikken. Sinds 1986 werkte ik in vaste dienst. Vandaag ben ik freelancer. Uit noodzaak. Gedwongen. Milo Rau, de nieuwe artistiek directeur van NTGent, maakte tabula rasa. Hij stuurde alle acteurs de laan uit, zonder enig onderscheid. Om vervolgens terug het gesprek aan te gaan en ons per productie al dan niet aan te nemen. De facto liep het vaste contract daarmee af. Stel dat je drie producties zou doen, van september tot juni, dan krijg je wel een jaarcontract, inclusief maandloon. Dan ben je niet werkloos tussen de producties. Maar een vaste betrekking is dat niet.

Els Dottermans Compassie, NTGent

Compassie, NTGent © Michiel Devijver

Els Dottermans Compassie, NTGent

Mag een artistiek directeur schoon schip maken?

Eerst was er onbegrip. Want hoe durfde hij ons, grote acteurs, in twijfel te trekken? Maar misschien wil hij helemaal niet met Els Dottermans opgescheept zitten. Ik heb dus zeker respect voor die keuze. Hij heeft dat recht. Het was een gezonde reflex en een juiste beslissing. Het kwam op het goede moment. Ik voel me goed als freelancer. Hij heeft ook de beleefdheid gehad om met iedereen te praten. En ik werkte intussen ook al terug met hem, als zelfstandige dus.

Betekent dit dan dat je opnieuw auditie moet doen?

Zelden. Bij film gebeurt het wel eens om te zien of het matcht met de andere acteurs. Het betekent vooral dat ik vrij ben om de artistieke keuzes te maken die mij interessant lijken.

Op mijn 55ste op eigen benen staan, voelt als een verademing.

Het komt op het juiste moment. Mijn deur staat ook open, ik word aangesproken en vraag ook zelf collega’s om samen iets te maken. Het klinkt cliché, maar bij elke deur die sluit, opent zich een andere.

Wat wil je nog brengen op de planken?

Ik wil nog zeker twintig jaar verder. Er zijn altijd projecten die ik de moeite waard vind. Dat is de vrijheid die ik vandaag heb, om te doen wat ik wil. Ik doe nu alles op mijn eigen voorwaarden. Niet dat ik ooit veel tegen mijn zin gedaan heb. Ik smeed plannen met fijne en getalenteerde mensen. Ik hoef niet per se meer met een bepaalde regisseur te werken, of één bepaald stuk te maken. Ik wil stukken maken waar ik het warm van krijg. Het mag beperkter zijn qua opzet. Er zijn ook zalen voor 100 man, klein en intiem, als het maar raakt.

De Luizenmoeder Els Dottermans

De Luizenmoeder

De Luizenmoeder Els Dottermans

Waarom koos je nooit eerder voor het freelancen?

Ik rolde letterlijk van het ene in het andere. Na mijn afscheid bij het Toneelhuis wou ik het proberen. Maar ik denk niet dat ik langer dan tien dagen zelfstandige ben geweest. Want toen kwam de vraag van NTGent. Steeds opnieuw kreeg ik bijzondere aanbiedingen van mooie ensembles, die als een warm deken aanvoelden. Een compagnie voelde altijd als een veilige haven.

Die zekerheid ben je nu kwijt.

Je kan het beschouwen als een gezin, een familie. Dat is een thuis, waarin je je wentelen kan. Zekerheid van een maandloon en vakantiegeld ook. Dat was ik mijn hele leven gewoon en plots is dat er niet meer. Het heeft ook zeker een artistieke meerwaarde. Want als freelancer bestaat de kans dat je vaak voor soortgelijke rollen gecast wordt. Als je elkaar goed kent en vertrouwt, durf je ook te falen. Dat is nodig om goede kunst te maken. Een vaste groep bevordert de kwaliteit. Je bent ook op elkaar ingespeeld. Ik speelde graag met mensen die ik vertrouw.

Bezorgt het zelfstandigenstatuut jou ook kopzorgen?

De administratie is mijn sterkste punt niet.

Ik moet daar nog in groeien. Ik sta op scherp, moet bij de pinken blijven. Het papierwerk kan mij nerveus maken. Dan schakel ik mijn man in.

In een gezelschap wordt alles voor je gedaan. Ik besef nu heel goed wat voor een luxe dat is. Maar daartegenover staat een vrijheid. In een gezelschap heb je zowel rechten als plichten. Dan moet je je dienstbaar opstellen. Sommige stukken worden soms erg lang hernomen. De onzekerheid geeft energie. Ik wil ook eens zelfstandig bepalen wat ik doe en niet doe. En niet opnieuw in de handen van een artistiek leider liggen. Ik heb meer beweegruimte nu, voor uitstappen naar televisie en film. Binnen een vast gezelschap is dat minder vanzelfsprekend. Theater plant heel erg op voorhand, twee tot drie jaar.

Compassie, NTGent Els Dottermans

Compassie, NTGent © Michiel Devijver

Hoe reageert de sector op het groeiende aantal ensembles dat onder druk staat?

Bezorgd. En terecht vind ik. Tijdens haar State of the Union bij aanvang van het huidige theaterseizoen sprak Sara De Roo over de noodzaak van een familie of gezelschap voor een jonge acteurs. Om te leren, te groeien, tijd te krijgen, te vallen, veiligheid voelen, te ontplooien in een veilige omgeving. Als men vandaag één keer valt, wordt men niet meer gevraagd. Ik heb dat wel mogen beleven, als jonge acteur kunnen gedijen zonder tijdsdruk. Vandaag regeren tijd en geld de maatschappij, ook de theaterwereld.

Moeten de jongeren het theater overnemen?

Zij moeten vooraan staan. Het theater is aan hen. Maar net voor hen is het niet gemakkelijk. Want ze moeten zich bewijzen onder grote tijdsdruk. Het beknibbelen in de opleidingen stoot me tegen de borst. Je had bovendien twee scholen, onder leiding van Dora van der Groen en Herman Teirlinck, met ieder een andere insteek en filosofie. Verschrikkelijk dat deze gefusioneerd zijn. Dat is echt inleveren qua expertise en creativiteit. Mij lijkt het alsof we op een kantelmoment zitten, ik voel een nieuwe onderstroom. Kijk naar FC Bergman bijvoorbeeld, een collectief dat grenzen verlegt. Maar we hebben de citroen uitgeperst: met het verlengen van de draaidagen voor televisie en film en het inkrimpen van het repetitieritme hebben we de limieten bereikt. Wij hebben niet voor niets De Acteursgilde opgericht. We zijn geen vakbond, wel een belangenvereniging. Om een basis te vrijwaren.

Hoe behoeden we ons voor beginnende acteurs die te snel opbranden?

Door zelf op de rem te gaan staan. Om te creëren en te willen doen wat we doen, hebben we de ruimte en tijd nodig.

Geen vier weken, maar acht of de tijd die je nodig hebt. Het is voor de jongen mensen dat ik het zeg. Want wij gedijen, wij zijn gesettelde auteurs en hebben voldoende werk. Maar de jonge garde moet de kans krijgen zich te kunnen smijten. Daarom pleit ik ook voor het behoud van het gesubsidieerd theater, omdat dat het in de hand houdt: plekken zonder druk van het presteren, huizen waar publieksaantallen niet de wet dicteren. Een plek waar er kan gecreëerd worden, zonder commerciële eisen. Anders mogen we inpakken.

Was het vroeger beter?

Zo’n uitspraak brengt geen zoden aan de dijk. Waarvan ik wel overtuigd ben, is dat de administratieve jungle waarin jonge acteurs terecht komen de creativiteit niet vooruithelpt. Ik heb het gelukkig nooit moeten doen, met mijn C4 van hier naar daar lopen. Maar zij moeten het ene contract aan het andere knopen. Dat zijn kopzorgen, dat is overleven. Voor hen zouden ensembles moeten blijven bestaan.