Wereldwijd kampen overheden en burgers met vaak terugkomende maatschappelijke uitdagingen zoals mobiliteit, milieu, vergrijzing of zorg. Net op die problematieken wil de nieuwste stroming in de designwereld, systemic design, met haar mensgerichte én planeetgerichte aanpak een antwoord bieden. Bureaus Namahn en Apollo18 aan het woord.

Wil je op de hoogte gehouden worden van nieuwe artikels in dit magazine? Schrijf je in op onze nieuwsbrief! 

Joannes Vandermeulen en Yalenka Mariën, Namahn

Joannes Vandermeulen en Yalenka Mariën, Namahn

Met gebeurtenissen als de vierde industriële revolutie, de toename van zogenaamde megasteden, de groeiende sociale ongelijkheid en de klimaatopwarming maakt onze wereld een fundamentele shift door. Daardoor is het niet meer mogelijk om die globale problemen via de conventionele methodes aan te pakken.

“Voor complexe problemen bestaat er geen eenvoudige oplossing. Ze vereisen een veelvoud aan elkaar versterkende ingrepen." 

"Daarom heeft onze partner Kristel Van Ael samen met Philippe Vandenbroeck (shiftN, Leuven) vanuit onze jarenlange ervaring met service design een nieuwe toolkit ontwikkeld. Deze toolkit moet ons in staat stellen om meer abstract-conceptuele problemen behapbaar te maken voor de belanghebbenden“, vertelt Joannes Vandermeulen, oprichter van het Brusselse ontwerpbureau Namahn. 

Met de Systemic Design Toolkit ontwikkelde Namahn als eerste ter wereld een uitgebreide leidraad die het team hanteert tijdens workshops. Voor elk van de fases in het designproces – gaande van het kaderen van de uitdaging tot het vormen van de nodige transitie/verandering – ontwierp de studio een wijde waaier aan tools, die een combinatie vormen van systems thinking en design thinking.

Ook Apollo18 gebruikt een combinatie van design thinking als methodiek en systemic design om de achterliggende systemen bloot te leggen. “Ook wij gebruiken een combinatie van design thinking als methodiek en systemic design om de achterliggende systemen bloot te leggen. Door context te creëren kan je proactief en flexibel te werk gaan, waardoor de oplossing op veel langere termijn nuttig zal blijven. Aangezien elk project gebonden is aan diverse factoren, moet je telkens een ander parcours bedenken. Daarin vallen de barrières meestal snel op. Zo wilde de stad Oudenaarde een deel van een industriële site omvormen tot een creatief ondernemerscentrum, terwijl dat niet meteen in het DNA van de stad zat.

Maar systemic design kan ook perfect ingezet worden voor bedrijven of organisaties die voor nieuwe uitdagingen staan, nieuwe markten willen verkennen, hun businessmodel duurzaam willen maken of hun waarden willen vertalen in impactvolle diensten of producten”, vertelt Saskia Westerduin die samen met Adriaan Debruyne recent Apollo18 oprichtte.

“Om een volledig beeld te krijgen, organiseren we per project meerdere workshops met betrokkenen, maar bijvoorbeeld ook met experten en ervaringsdeskundigen uit verschillende werkvelden, het beleid en de academische wereld. Belangrijk daarbij is een iteratieve manier van werken, waarbij men steeds verder bouwt en reflecteert op de kennis en inzichten uit elke fase”, vertelt Westerduin.

Vier niveaus

“Tijdens het ontwerpproces houden we onszelf constant een spiegel voor. Want maatschappelijke problemen veranderen en dus moeten ook wij onze visie constant bijstellen. Zo wordt de impact van digitale producten steeds groter, terwijl daar amper over wordt gesproken. Maar servers die staan te draaien, zodat je een bericht kan posten op Twitter of Instagram, dragen ook bij aan de klimaatopwarming. Het produceren van bitcoins vereist evenveel energie als wordt opgewekt door een tiende van alle zonnepanelen in de wereld”, vertelt Yalenka Mariën, ontwerper bij Namahn. “Bij elke stap en voor elk niveau waken we erover dat de intentie goed zit. Als ontwerper kunnen we beslissingen op vier niveaus beïnvloeden. Zo ligt het eerste niveau bij onszelf."

"Wij kunnen met onze levensstijl een voorbeeldfunctie innemen en kiezen zelf of we bij wijze van spreken voor de wapenindustrie of de overheid werken."

"Zo werken we bij Namahn aan een businessmodel waarbij we onze ontwerpdiensten aan ngo’s kunnen aanbieden op een voor onszelf duurzame manier”, vertelt Vandermeulen. “Daarnaast kan je tijdens het ontwerpen zelf bepaalde ethische keuzes maken, die op een positieve manier bijdragen aan de planeet en de maatschappij. Ten derde kan je ervoor zorgen dat je ontwerp consumenten zal stimuleren om de juiste beslissing te maken tijdens het gebruik ervan. Zo kan je bijvoorbeeld een verpakking ontwerpen, waarbij de twee verschillende materialen makkelijk uit elkaar te halen en dus te recycleren zijn. Tenslotte is er het grotere maatschappelijke geheel, waarbij de overheid bijvoorbeeld een beleid uitstippelt en waar wij als ontwerpers mee kunnen helpen om de juiste cultuur zoals een model van duurzame verandering – dat dus niet louter op groei is gebaseerd – te implementeren. Op dat niveau ontwikkelen we dus eerder een geloofssysteem, dat vraagt om een systemische ontwerpstrategie. Bij Namahn navigeren we voortdurend tussen al die niveaus, zodat onze ontwerpen mensgericht maar ook planeetgericht zijn. Zo willen we zoveel mogelijk impact hebben. Al is het tegelijk eigen aan dit werk dat onze concrete impact niet altijd meteen meetbaar is”, vertelt Vandermeulen.

Co-creatie vormt de kern

Centraal in het concept van systemic design staat co-creatie. Mariën vertelt: “De designer wordt niet langer als god beschouwd, maar in eerste instantie als een wereldverbeteraar en een klankbord tijdens het co-creatieproces. Wij faciliteren de dialoog, maar het is de collectieve intelligentie die de kern vormt. Daarom is het zeer belangrijk om de juiste belanghebbenden rond de tafel te krijgen. Dat vraagt soms heel wat overtuigingskracht.

"Degenen die het minst openstaan voor verandering, zijn vaak de belangrijkste pionnen om ze nadien te implementeren.”

“In die zin is onze aanpak te vergelijken met het draaien van een film: we bundelen de krachten, nemen risico’s en helpen als regisseur mee om alles in goede banen te leiden zodat het resultaat een succes wordt”, vult Vandermeulen aan.

Een mooi voorbeeld is het project van/met Stadslab2050. “Voor dit project werkten we met een aantal Antwerpse scholen rond luchtkwaliteit. Want die bleek niet alleen buiten, maar ook binnen niet aan de normen te voldoen. Samen met de betrokken scholen, ouders en wetenschappelijke experten van de stad Antwerpen hebben we een systeemmap opgesteld. Daarin onderzochten we onder meer welke variabelen voor een slechte luchtkwaliteit zorgen en ontwikkelden we een arsenaal aan interventies die kunnen bijdragen aan de oplossing. Zo kan elke school gedurende een jaar kiezen welke aspecten ze willen en kunnen implementeren. Op basis van hun beschikbare tijd en budget hebben wij hen geholpen om een prioriteitenlijst op te stellen”, vertelt Mariën.

“Doordat de betrokkenen zich dankzij ons onderzoek meer bewust waren van hun gedrag, zag je al snel dat meer mensen hun kinderen te voet of met de fiets naar school brachten. Maar ook het aanbrengen van folie op de ramen, het houden van planten in de klas of het gebruik van andere, minder vervuilende kuisproducten dragen bij tot de oplossing. Ook de manier waarop hierover wordt gecommuniceerd, vormt een belangrijk aspect van het succes. Doordat de scholen meteen betrokken worden, voelen ze zich ook eigenaar van de oplossing en heeft het project meer kans op een langdurige integratie”, stelt Mariën.

“Een vraag heeft zelden één oplossing, maar een arsenaal aan soms erg uiteenlopende ideeën die moeten getest worden op haalbaarheid, schaalbaarheid, wenselijkheid en betaalbaarheid.”

Saskia Westerduin,

mede-oprichter Apollo18

Juiste vragen stellen

Een ander aandachtspunt is het stellen van de juiste vragen. “Een vraag moet open zijn en mag nog geen richting van een oplossing bevatten, want anders sluit je van bij de start onbewust bepaalde opties uit. De vraagstelling moet je toelaten in alle openheid met alle betrokken partijen de context van het probleem bloot te leggen en het hele systeem – waarbinnen het probleem zich situeert – te ontrafelen. Pas dan kan je de verschillende belanghebbenden en barrières in kaart brengen, opportuniteiten zien en zinvolle oplossingen bedenken. Bovendien heeft een vraag zelden één oplossing, maar krijg je een arsenaal aan soms erg uiteenlopende ideeën die moeten getest worden op haalbaarheid, schaalbaarheid, wenselijkheid en betaalbaarheid”, vertelt Westerduin.

De meerwaarde van systemic design en het inzetten van designers bij maatschappelijke problemen, is dat ze in se wereldverbeteraars zijn en de wereld door een andere bril zien.

“Creatievelingen leggen andere verbanden, kijken over werkvelden heen en blijven niet binnen de vastgelegde structuren, maar zoeken oplossingen in bijvoorbeeld een andere cultuur of een ander domein."

"Dat zorgt vaak voor een onverwachte invalshoek die anderen inspireert om tot een innovatieve en creatieve oplossing te komen”, vertelt Westerduin.

“Voor de meeste mensen lijkt het status quo veilig, maar op lange termijn is dat niet zo. Bovendien zit er altijd vertraging op de effecten. Als we daarom binnen nu en vijftien jaar niets doen aan de klimaatverandering, dan zal dat binnen vijftig jaar tot desastreuze gevolgen leiden. In die zin moeten we er als ontwerpers voor zorgen dat we via de producten en diensten die we ontwerpen al een generatie vooruitdenken. Zo zou een koolstofbelasting op alle fysieke én digitale producten die we consumeren een zeer goede én solidaire oplossing kunnen zijn. Maar voorlopig ontbreekt het de politieke leiders aan moed om zo’n beslissing te nemen”, besluit Vandermeulen.