• studeerde typografie aan Sint-Lukas Brussel en aan de University of Reading, waar hij later ook doctoreerde

• richtte in 2012 zijn eigen Studio Type op in Antwerpen

• werkte onder meer voor Wiels, Stad Antwerpen, The New York Times, Google en Microsoft

• voert doorlopend onderzoek naar schriften uit onder meer Tibet, Nepal, Mongolië, Indonesië en Bhutan

• is research fellow aan Royal Asiatic Society in Londen

• geeft les aan LUCA School of Arts in Gent

• is consultant voor schriften die dreigen te verdwijnen

• was tot voor kort vice-president van ATypI (Association Typographique Internationale)

• Studio Type

Als letterontwerper ontwikkelde Jo De Baerdemaeker al letterfamilies voor onder meer Google, Microsoft en de Vlaamse overheid. Daarnaast koestert hij sinds zijn studies een passie voor de culturele diversiteit van geschriften. Via zijn liefde voor Tibetaanse geschriften kwam hij onder meer in Mongolië terecht, waar hij met de steun van de president aan de herintroductie van het originele Mongoolse geschrift na de Russische overheersing werkt. “Ik koester een enorme fascinatie voor de manier waarop klank een visuele vorm krijgt, en taal wordt vormgegeven.”

Twee ontmoetingen met Belgische autoriteiten op het vlak van typografie hebben me op dit pad gebracht.

Zo riep Fernand Baudin (Belgisch boekontwerper, auteur en typograaf, overleden in 2005, red.) in een artikel uit 1960 zijn lezers op om meer onderzoek te doen rond de vergeten Belgische lettergieterijen, en raadde de intussen helaas overleden professor Hendrik Vervliet (​​Belgisch bibliothecaris en historicus van boeken en drukkunst, overleden in 2020, red.) van de Universiteit Antwerpen me – onder meer door mijn ervaring met de zogenaamde minderheidsgeschriften – aan om mijn schouders onder het onderwerp te zetten.

Bovendien zijn er in 2016 zo’n 51 kistjes met koperen matrijzen – om de letters in te gieten – en stalen stempels – om de matrijzen mee te maken – gevonden in de kelders van de Koninklijke Bibliotheek van België. Daarnaast vond ik het zelf fijn om na al mijn buitenlandse projecten iets terug te kunnen doen voor mijn bakermat.

Hoewel veel mensen dat niet beseffen, heeft niet alleen elk boek of elke krant een eigen type van lettersoorten, maar hangt de vormgeving van die letters ook samen met een specifieke taal. Tot voor kort leek zo’n lettertype in België te ontbreken. Dat hangt samen met de geschiedenis van de lettergieterijen in ons land. Aangezien vanaf 1917 Établissements Plantin onze markt domineerde met innovatieve drukletters die ook voor de nieuwe mechanische zetmachines bruikbaar waren, gebruikten we vooral lettertypes van Nederlandse, maar ook van Duitse, Engelse en Amerikaanse oorsprong. Mijn onderzoek haalt drie typisch Belgische lettergieterijen uit de schaduw.

Toen de opstand voor de Belgische Onafhankelijkheid uitbrak in 1830, nam Koning Willem I de biezen. Eén van de zaken die hij met zich meenam, waren de bijzonder waardevolle kistjes met letterstempels en lettermatrijzen die hij net had besteld bij de Fransman Jules Didot en diens vader Pierre Didot. Plots hadden we dus nood aan lettergieterijen, zodat literatuur, kranten en pamfletten opnieuw konden worden gedrukt. Terwijl er in het begin met namaakletters uit Frankrijk werd gewerkt – ook wel contrefaçon genoemd, zagen al snel drie belangrijke lettergieterijen het levenslicht.

Dat waren Vanderborght, Van Loey-Nouri en Carabin-Schildknecht. Ze vestigden zich alle drie in de buurt van het Brusselse Noordstation, in een wijk die toen snel verstedelijkte en industrialiseerde. Samen bevoorraadden deze lettergieterijen drukkerijen over het hele land met hun eigen lettertypes. Elke lettergieterij ontwierp verschillende soorten letters, die zowel inspeelden op verschillende noden als op bepaalde trends. Om hun aanbod aan de man te brengen brachten ze minutieuze, volledig met de hand samengestelde boeken en affiches met letterproeven uit. Zo zien we onder meer bijzondere collecties van drukletters die geïnspireerd zijn door de Art Nouveau.

In het kader van een praktijkgericht wetenschappelijk onderzoeksproject aan LUCA School of Arts Gent heb ik de historische context van de lettergieterijen en de toenmalige populariteit van de lettertypes en de manier waarop ze de visuele identiteit bepaalden in kaart gebracht. Zo heb ik over de verschillende bibliotheken heen een tiental letterproeven teruggevonden van Vanderborght, een zevental van Carabin-Schildknecht en een viertal van Van Loey-Nouri. Daarnaast onderzocht ik facturen en advertenties waarin ze hun letters aanprezen om meer inzicht te krijgen in de populariteit. Naast die vergeten geschiedenis onderzoek ik de mogelijke digitalisering van de letters, zodat we ze nieuw leven kunnen inblazen. Een krant als Le Monde gebruikt bijvoorbeeld een speciaal voor hen ontworpen ‘Franse’ fontfamilie, terwijl dat bij onze kranten tot nu toe nooit gebeurde.

Een bijzonder verhaal dat tijdens dit project op mijn pad kwam, is dat de Montagnais (een inheems Canadees bergvolk, red.) dankzij een geestelijke van het Brusselse Vanderborght een eigen letterkast met eigen aangepaste drukletters kregen, zodat ze hun taal konden noteren.

Voor deze eerste fase heb ik zes lettertypes gekozen die onderling sterk verschillen qua stijl, zowel origineel als uniek zijn, die nog geen gedigitaliseerde variant hebben en die veel gebruikt werden in België.

Zo digitaliseer ik de schreefloze letters Antiques Grasses van Van Loey-Nouri en de sterk grafische letter Pennequin van Vanderborght. Een unieke fantasieletter uit de collectie Vanderborght noemde ik ‘Brel’, Antiques Grasses ‘Dani’.

Hoewel de letters in de letterproeven telkens in verschillende groottes worden afgebeeld, stelt de hedendaagse typografie veel meer eisen. Zo ontwerp ik voor elk lettertype variaties in cursief en vet, ontwikkel ik leestekens, cijfers en dynamische lettertypes. Zonder dat je het als consument merkt, bewegen deze variabele fonts mee met de grootte en de richting van je scherm. Die digitale omgeving vereist een andere manier van werken: de verticale streken en ronde curves moeten voor een optimale leesbaarheid precies binnen de pixels vallen. Elk lettertype is niet enkel beschikbaar voor drukwerk, maar ook als scherm- en webfonts. Exacte replica’s maken interesseert me niet. Ik wil de revival van die oude lettertypes stimuleren, en dus moeten ze voldoen aan de hedendaagse technische en esthetische eisen.

We onderschatten het belang van letters voor de visuele identiteit en herkenbaarheid van een merk. Tegelijk zijn er veel meer digitale toepassingen zoals navigatiesystemen of games die letterontwerpen nodig hebben. Bovendien vergt een gepersonaliseerd lettertype een investering bij de start, maar op lange termijn vermijd je specifieke licenties, waardoor het op het einde van de rit zelfs goedkoper uitkomt.

Ons land hinkt in dit domein achterop. Veel meer ontwerpers zouden zich specifiek op letters moeten toeleggen en we zouden van bij de start van een ontwerpproces betrokken moeten worden.

Alleen zo kunnen we als letterontwerper perfect inspelen op de rest van de visuele identiteit. Elk van onze ontwerpen begint met schetsen. Mensen moeten het handmatige karakter voelen in een letterontwerp, en de proporties – die iedereen onbewust aanvoelt – moeten juist zitten. In een latere fase moeten we elke letter tot op de millimeter programmeren, zonder de coherentie van het geheel uit het oog te verliezen. Daardoor duurt het makkelijk zes maanden tot twee jaar voor een letterfamilie helemaal gefinaliseerd is. Al kan de klant intussen met bèta-versies aan de slag.

Terwijl websites waarop eigen fonts worden verkocht al sinds de jaren 90 bestaan in onze buurlanden, hadden we in België geen gelijkaardige site. Nu we onze eigen Belgische letters opnieuw leven inblazen, lanceer ik met Typo Belgiëque een platform waarop die letterfamilies zoals ‘Brel’ en ‘Dani’ te koop zijn. Naar analogie met de vroegere krantjes rond typografie wil ik ook dat medium nieuw leven inblazen.

Bovendien zijn collega-ontwerpers welkom om hun eigen letterontwerpen via het platform aan te bieden. Zo was ik blij verrast dat Fontrescue (dat letters uit de openbare ruimte digitaliseert en nieuw leven inblaast, red.) de Henry van de Velde Gold Award binnen de categorieën Graphics en Public heeft ontvangen, en hebben Jo Klaps en ik al samengezeten om te zien hoe we kunnen samenwerken. Ook met Paul Ibou bekijk ik de mogelijkheden. Mochten we met Typo Belgiëque voor de tweehonderdste verjaardag van ons land een lettertype kunnen ontwerpen, zou dat fantastisch zijn.

Op de Internationale Atypl Conference in Parijs (9-14 mei) stelt Jo De Baerdemaeker zijn project Typo Belgiëque voor.